Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο vs Μουσείο Ακροπόλεως: σημειώσατε x

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, «Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου», 2018

Μαρμάρινη γυναικεία κεφαλή στη μορφή θεατρικού προσωπείου. 1ος μ.Χ. αι. 

της Ανδρονίκης Π. Χρυσάφη*

Με έκπληξη και αγαλλίαση παρακολουθούμε τα πολύ τελευταία χρόνια κάτι να αλλάζει στον παραδοσιακό τρόπο στον τρόπο που η αρχαιολογική τέχνη βγαίνει από το καβούκι τής γραμμικής παρουσίασης των εκθεμάτων μέσα στις βιτρίνες, μας κλείνει το μάτι και συνομιλεί εκ νέου με το κοινό της. Τα δύο κυρίαρχα μουσεία της χώρας, το Εθνικό Αρχαιολογικό (ΕΑΜ) και το Ακροπόλεως, πήραν (επιτέλους) τη σκυτάλη και αποφάσισαν, ανάμεσα σε άλλες μικρότερες πρωτοπόρες δράσεις, να διοργανώσουν από μια …εκθεσιακή τριλογία.  

Έτσι, λοιπόν, και με αφορμή τους εορτασμούς για τα 150 χρόνια του ΕΑΜ (1866-2016), απολαύσαμε ένα πρωτοποριακό αφήγημα τριών εκθέσεων:

• «Ένα όνειρο ανάμεσα σε υπέροχα ερείπια…» Περίπατος στην Αθήνα των περιηγητών, 17ος-19ος αιώνας (2015–16)
• Οδύσσειες (2016–17)
• Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου (2018–19)

Η πρώτη έκθεση ήταν ένας νοητός περίπατος στην Αθήνα από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα, με συνοδοιπόρους τους ευρωπαίους περιηγητές που, εμπνευσμένοι από το κίνημα του κλασικισμού, επισκέπτονταν την Αθήνα και προσπαθούσαν να αποτυπώσουν τα «υπέροχα» ερείπια του παρελθόντος της. Η έκθεση αυτή, ένας προάγγελος των εορτασμών του Μουσείου και των εκθέσεων που θα ακολουθούσαν, προετοίμασε τις αισθήσεις και τη σκέψη, καθώς μας έδειξε το περιβάλλον μέσα στο οποίο ιδρύθηκε το Μουσείο και άρχισε να αποκτά τη φυσιογνωμία του.

Οι Οδύσσειες ήταν η κορωνίδα των 150/χρονων. Όχι μόνο από άποψη εκθεμάτων, αλλά για τους συμβολισμούς που υπηρετούσε, για το ελκυστικό, περιπετειώδες και καρμικό ταξίδι της ύπαρξης και της αυτογνωσίας που μας ιστόρησε. Οδύσσειες και ταξίδια, πραγματικά αλλά και αλληγορικά. Εμπορεύματα, πλούτη, υπεροχή και εξουσία, αλλά και ο αδιάκοπος αγώνας του Ανθρώπου για ευημερία και εξέλιξη και η αέναη προσπάθειά του να αντιπαρέλθει τη φθαρτότητα με τη βοήθεια του έρωτα και της δημιουργίας…

Τέλος, οι αμέτρητες όψεις του ωραίου (2018–19) ήρθαν ως ο ιδανικός επίλογος, καθώς μας ταξιδεύει σε μια άλλη σφαίρα, αναδεικνύοντας την αισθητική και πνευματική βάση τού ωραίου και την αξία του για τον άνθρωπο. Το επιθυμητό, το σώμα και ο καλλωπισμός, ο αισθητικός στοχασμός ανιχνεύονται από την αχλύ του μύθου μέχρι το γνώριμο ιστορικό παρελθόν και, ίσως, ακόμα, μέχρι τις ημέρες μας. Η έκθεση αυτή, όμως, προσέφερε και κάτι περισσότερο: έσπασε το παραδοσιακό περίβλημα του πρώτου τη τάξει, μουσείου της χώρας και ξεκίνησε μια άλλη, δυναμική, συνομιλία με την περιφέρεια, συνεργαζόμενο με το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ). Επιλέγοντας μερικά εκθέματα, 40 διαχρονικές όψεις του ωραίου, δημιούργησε μια περιοδεύουσα έκθεση, την οποία και ταξίδεψε σε τρία θεματικά μουσεία του ΠΙΟΠ. Οι αρχαιότητες επιλέχθηκαν σοφά, με κριτήριο τη θεματική των μουσείων και συνομίλησαν με τις τοπικές κοινωνίες. Έτσι, στη Σπάρτη προβλήθηκε ο καλλωπισμός του σώματος με έλαια και αρώματα, στα Ιωάννινα πρωταγωνιστούν περίτεχνα κοσμήματα, ενώ στην Τήνο αναδεικνύονται μαρμάρινα έργα του Κυκλαδικού πολιτισμού. 

(©:Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, «οι αμέτρητες όψεις του ωραίου», 2018

Την ίδια περίοδο Μουσείο Ακροπόλεως (ΜΑ) ανταπάντησε με μια δική του τριλογία, αλλά και μια έκθεση συναισθημάτων. Θέλοντας να συνδράμει από μια επιπλέον σκοπιά στην τέχνη —πέραν της προφανούς αποστολής του— αποφάσισε να φωτίσει εξέχοντες τόπους τού αρχαίου κόσμου που βρίσκονται στην ελληνική περιφέρεια και να προσελκύσει τους επισκέπτες του με ασυνήθιστα θέματα και μυστηριακές λατρείες. Έτσι, μετέφερε κάτι από Θράκη, Ήπειρο και περιφέρεια της Αττικής δίπλα στον ιερό βράχο, διοργανώνοντας τις εκθέσεις: 

• Σαμοθράκη. Τα μυστήρια των Μεγάλων Θεών (2015–16)
•  Δωδώνη. Το μαντείο των ήχων (2016–17)
• Ελευσίνα. Τα μεγάλα μυστήρια (2018), 

          αλλά και

• εmotions (2017)

Τα τρία τελευταία χρόνια παρακολουθούσαμε την αίθουσα των περιοδικών εκθέσεων του ΜΑ να μεταμορφώνεται σε σκηνή θεάτρου και να μας ταξιδεύει. Άλλοτε στο άγριο, μυστηριώδες και δροσερό τοπίο της Σαμοθράκης με τις μυστηριακές λατρείες των Μεγάλων Θεών της, όπου περιηγηθήκαμε νοερά στα κτίσματα του ιερού. Στη συνέχεια επισκεφτήκαμε το παλαιότερο ελληνικό μαντείο, τη Δωδώνη, αντιμετωπίσαμε την ανάγκη του ανθρώπου να μάθει τα μελλούμενα και εντυπωσιαστήκαμε από τη διαχρονικότητα της αγωνίας: ερωτήματα προς τους θεούς για την υγεία, τα παιδιά, τον γάμο, τη δικαιοσύνη, τα χρέη, την ιδιοκτησία, το εμπόριο... Καθίσαμε κάτω από την μαντική βελανιδιά και πήραμε απαντήσεις από το θρόισμα των φύλλων της, όπως ερχόταν από την εντυπωσιακή εγκατάσταση της οροφής.

Μουσείο Ακροπόλεως, «Δωδώνη. Το μαντείο των ήχων».  (2016–17)
Η ιερή βελανιδιά

Τέλος, ήρθε η σειρά της Ελευσίνας, του γοητευτικού, σιωπηλού, μυστηριακού χώρου της θεάς Δήμητρας. Εκεί, ξεκινήσαμε τη βόλτα μας από την Ακρόπολη, πήραμε την Ιερά Οδό και μεταφερθήκαμε στο Ελευσινιακό τελεστήριο, καταλήγοντας στο άδυτο του Ιεροφάντη. Το σκοτεινό κτίριο του ανακτόρου είχε μεταφερθεί σε μικρογραφία μέσα στην αίθουσα του Μουσείου, οι κίονες όριζαν τον χώρο των μυστηρίων και περιβάλλονταν από δύο σειρές εδωλίων. Εκεί, αντί για τους αρχαίους μύστες ξεκουραστήκαμε εμείς, θαυμάζοντας την τεράστια μαρμάρινη τελετουργική δάδα σε μέγεθος κίονα, τα τρυφερά γουρουνάκια  που έπαιρναν το μπάνιο τους στο Φάληρο πριν αφιερωθούν στη θεά, ή τον Ποσειδώνα μεταμορφωμένο σε άλογο στην προσπάθειά του να ζευγαρώσει με τη θλιμμένη Δήμητρα…

Επίσης, θα πρέπει να αναφέρουμε και την έκθεση των συναισθημάτων: εmotions, που διοργανώθηκε στο ΜΑ το 2017, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Ωνάση. Εκεί, μέσα σε μια σπείρα που δημιουργήθηκε από κόκκινα κατακόρυφα λάβαρα —σε διάφορες αποχρώσεις του κόκκινου, συμβολίζοντας την ποικιλία και την ένταση των συναισθημάτων μας—, ακολουθήσαμε μια πορεία μικρής αυτογνωσίας, μέσα από τη χαρά και τη λύπη, την ηδονή, την ενοχή, τον έρωτα, τις συγκρουσιακές και ανεξέλεγκτες σκέψεις μας, για να καταλήξουμε στα κεντρικά ολόφωτα εκθέματα, τα αγάλματα του Έρωτα και του Πόθου…

Για τις εκθέσεις αυτές το Εθνικό Αρχαιολογικό και το Μουσείο Ακροπόλεως οραματίστηκαν κάτι νέο και το υλοποίησαν εμπνευσμένα: συνεργάστηκαν με περιφερειακές Εφορείες Αρχαιοτήτων, αλλά και πλήθος μουσείων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, μουσικά σχήματα, ερευνητικούς χώρους, αλλά και μοντέρνες εταιρείες καλλυντικών. Διοργάνωσαν θεματικές παρουσιάσεις και αρχαιολογικούς «περιπάτους», διαγωνισμούς φωτογραφίας, ημερίδες, ημέρες γευσιγνωσίας, εκπαιδευτικά προγράμματα… Απολαύσαμε τα εκθέματα να αναδεικνύονται μέσα από σύγχρονα πολυμέσα και να συνοδεύονται από ζωντανή μουσική, χαρακτικά, πανοράματα και στίχους. Αποκτήσαμε καλαίσθητους καταλόγους που θα μας θυμίζουν την αίσθηση του κάλλους, της δημιουργίας και της απελευθερωτικής χαράς που μας άφησαν οι εκθέσεις.

Τα περισσότερα εκθέματα τα γνωρίζαμε, κάποια βγήκαν για πρώτη φορά από τις αποθήκες τους. Άλλα αποτελούσαν masterpieces, άλλα ήταν ταπεινές λεπτομέρειες που δεν τραβάνε εύκολα την προσοχή μας, όπως οι ταπεινές γυάλινες χάντρες ενός απροσδιόριστου κοσμήματος… Όλα όμως τα ξαναθυμηθήκαμε, τα είδαμε να ζωντανεύουν και να παίζουν ρόλους σε καλογραμμένα σενάρια, γεμάτα σασπένς, που είχαν αρχή, κορύφωση και τέλος. Απέκτησαν εκφραστικότητα και ταλέντα υποκριτών και ξεκίνησαν έναν άμεσο, πλέον, διάλογο μεταξύ τους. Αγάλματα συνομιλούσαν με σκέψεις περιηγητών, ωραίες δέσποινες μας υποδέχονται φιλάρεσκα και οι προσκεκλημένοι Μεγάλοι Θεοί της Σαμοθράκης συνωμοτούσαν με τον Δωδωναίο Δία και την Αθηνά της Ακρόπολης, ατενίζοντας όλοι μαζί τον ναό της. Οι μυημένοι της Θράκης συνάντησαν τους μυημένους της Ελευσίνας και πήραν χρησμούς από τους γυμνόποδες ιερείς της Δωδώνης. Αναγνώσαμε τα μυρωδικά στις μυκηναϊκές πινακίδες της Πύλου και μυρίσαμε σε μοντέρνες φιάλες τα αρώματα που δημιουργήθηκαν από αυτά, σε συνεργασία με την εταιρία Κορρές. Θαυμάσαμε (και ζηλέψαμε!) τους επιμελητές των εκθέσεων και τους διευθυντές των δύο Μουσείων. Και, πάνω από όλα, δημιουργήσαμε τις δικές μας αναγνώσεις: κοιτάξαμε στα μάτια ήρωες και θεούς, μύθους και τελετουργίες, ανατροφοδοτήσαμε τη φαντασία μας, παρηγορηθήκαμε με τη διαχρονικότητα της αμαρτίας.  

Θα κλείσω με τον συγκλονιστικό επίλογο που επέλεξαν οι δύο από τις εκθέσεις:

Η έκθεση των συναισθημάτων (εmotions) στο ΜΑ έκλεισε με ένα κρατήρα του 4ου αι. π.Χ. από το Μόναχο, που αφηγείται τον μύθο της ερωτευμένης μάγισσας εξ Ανατολών Μήδειας. Τρόμος και απόγνωση κυριαρχούν στο παλάτι όταν η βασιλοπούλα Γλαύκη και ο πατέρας της πέφτουν νεκροί. Τα παιδιά της Μήδειας απελπισμένα προσπαθούν μάταια να ξεφύγουν από τον θάνατο και ο ανήμπορος Ιάσωνας παρακολουθεί τη Μήδεια να διαφεύγει με το άρμα του παππού της Ήλιου.  

 Η έκθεση για τις αμέτρητες όψεις του ωραίου στο ΕΑΜ ολοκληρώθηκε με το ρεαλιστική χάλκινη κεφαλή ενός ώριμου άνδρα από τη Δήλο (1ος αι. π.Χ.), που ξεδιπλώνει τις σκέψεις και τα συναισθήματα ενός ανθρώπου που αναρωτιέται για την ανθρώπινη ύπαρξη, τις αλήθειες και τα ουσιώδη που συνιστούν την αξία και την ομορφιά της. Ρυτίδες στο μέτωπο, ζάρες στις άκρες των ματιών, μελαγχολική έκφραση στο υγρό βλέμμα ατενίζουν τα ανθρώπινα και έρχονται σε αντίθεση με τον ιδεαλισμό του κλασικού κανόνα. Και μας αφηγείται ότι οι αμέτρητες πραγματικά όψεις του ωραίου, ακόμα και αν δεν μας αποκαλύψουν την απόλυτη αλήθεια, μπορούν να μας προσφέρουν μια κατανόηση της εσωτερικότητάς μας και μια προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης.

*Η Ανδρονίκη Χρυσάφη είναι αρχαιολόγος