Μαρία Κάλλας - Βασανιστική ηρωική μαρτυρία μιας δημιουργικής τέχνης

Του π. Συμεώνος Κάτσινα*

Νεράιδα της λυρικής τέχνης στάθηκε η Μαρία Κάλλας, που όποιο ρόλο κι’ αν άγγιζε με τα μαγικά δάκτυλά της στον τύλιγε με χαρίεν φως, «υγρόν πυρ» και ακαταμάχητη σαγήνη.                     

Έχουμε την τύχη, και μέσω της δισκογραφίας, να μεταλαμβάνουμε τα νάματα της απαράμιλλης τέχνης της από τα πρώτα σχεδόν βήματά της και να ταυτιζόμαστε μαζί της, εφ’ όσον η παρουσία της κατά τον Γιάννη Τσαρούχη «δεν ήταν ένα κουραστικό και παθιασμένο κόλπο αλλά μία επικοινωνία με την πρωταρχική της έμπνευση». 

Ηρωίδα μιας όπερας που την ανανέωσε και την προικοδότησε με την τέχνη του τραγουδιού που είχε ξεχαστεί -ή παραμεληθεί- εδώ και δεκάδες χρόνια.

Και διότι αυτή η πρώτη ανεκάλυψε ότι η όπερα είναι επίσης θέατρο. Διότι εκτός από το φωνητικό φαινόμενο που υπήρξε η Κάλλας, υπήρξε και μία μοναδική και ανεπανάληπτη τραγωδός, η οποία άνοιξε ένα καινούργιο δρόμο στο λυρικό θέατρο. Μια ηθοποιός που έδειξε και το άλλο της πρόσωπο.

Κι αυτή η διφυία άνθισε και κάρπισε λαμπερά όταν η Μαρία άφησε τα θρανία του Εθνικού Ωδείου κι ενδύθηκε τα ρούχα των μεγάλων κλασσικών ρόλων. Όταν υψωνόταν στους αστερισμούς της μεγάλης δραματουργίας ανακαλύπτοντας και συγχρόνως αποκαλύπτοντάς μας τα «πάθη» του νεανικού πάθους, τους τραγικούς σπαραγμούς της λυρικής ποίησης.

Τι ήταν άραγε αυτό που την έκανε μοναδική και ανεπανάληπτη; Η νεανική της χάρη και η ώριμη δραματικότητά της… το αγλάισμα της μορφής της και η διαύγεια της σπάνιας και αλησμόνητης φωνής της, η θηριώδης τεχνική της, το ανυπέρβλητο σκηνικό ένστικτο και η ασύγκριτη σκηνική της γοητεία, ο μαγνητισμός τον οποίο εξέπεμπε μόλις εμφανιζόταν στη σκηνή;

Σίγουρα όλα αυτά μαζί. Αλλά προπάντων η αλήθεια της, η παλλόμενη ειλικρίνειά της, η ανεπιτήδευτη ανθρώπινη υπόστασή της.  Η Μαρία δεν «έπαιζε» δεν «υποκρινόταν» τους ρόλους της ήταν το κάθε πρόσωπο, ήταν η κάθε στιγμή, το κάθε αίσθημα του προσώπου. Κι έτσι μας έκανε κι εμάς μετόχους στους πόνους και τις ευφροσύνες του, τις δοκιμασίες και τις εξάρσεις του…μας έκανε ανθρώπους όπως εκείνη, ευαίσθητους όπως εκείνη, επώδυνους όπως εκείνη.

Και ακόμη: κρηπίδα και βάθρο της προσωπικότητάς της ήταν το ήθος της, καλλιτεχνικό και ανθρώπινο. Απλότητα και ευγένεια. Σεμνότητα και αξιοπρέπεια, έλλειψη κάθε ίχνους ναρκισσισμού και έπαρσης… Δυναμική και ηρωική μαρτυρία μιας δημιουργικής τέχνης.

Μία αριστοκράτισσα αοιδός! Αριστοκράτισσα όχι μόνον διότι η Τέχνη της είναι η άριστη, αλλά πρώτιστα και κυρίως διότι επιζητεί και αγωνίζεται, μέσω της Τέχνης της, για το άριστο αποτέλεσμα. Γι’ αυτό και γνωρίζει καλώς την «μαρτυρική» πορεία για τη δημιουργική Τέχνη. Ακούει συνεχώς τα βήματα και ακροάται τη ροή των αιμάτων της ηρωίδων της. Κι έτσι λαμβάνει την απόφαση: Να παραμείνει αμετακίνητη και να ακολουθήσει τη μεγαλειώδη πορεία της ιστορικής Τέχνης της: Να δικαιώσει την καταγωγή της. Να παραμείνει Μεγάλη!... Ηρωίδα, με ψυχή ελεύθερη και συνείδηση δημιουργική, η οποία έρχεται από συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, από τις παγκόσμιες λυρικές σκηνές, αλλά ζει στη σφαίρα του απόλυτου και του καθολικού.

Και δι’ αυτής της καλλασιανής «μαρτυρίας» η όπερα συνεχίζει τη θριαμβική πορεία της στην Ιστορία.

Στην Αθήνα, το Μιλάνο, τη Νέα Υόρκη κ.α. τελεσιουργήθηκε η δημιουργία, η μαρτυρία και ο θρίαμβος η τριλογία αυτή του καλλασιανού δράματος.

Οι ερμηνείες της Κάλλας αποτελούν ένα τολμηρό πνευματικό άλμα, μία μεγάλη στροφή προς την ιδεώδη Τέχνη, προς την ιδανική αντιμετώπιση της Τέχνης από τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Είναι ουσιαστικά απεθισμός της παλαιότητας και της συμβατικότητας και εθισμός του νέου του κατά Κάλλας αναγεννημένου. Είναι μία ανακαίνιση, μία νεόπλαση. Καινή δημιουργία και καινή Τέχνη.

Σαράντα ένα χρόνια από την φυγή της Μαρίας πολλοί ισχυρίζονται πως δήθεν έκλεισε ο κύκλος της μέσα σε μία γενιά. Η αλήθεια, ωστόσο, είναι μόνον ότι συμπληρώθηκε και απλώς ολοκληρώθηκε ο κύκλος προσφοράς της Μαρίας. Αυτή είναι άλλωστε η μοίρα κάθε κύκλου, δηλαδή να κλείνει, αλλιώτικα δεν θα ήταν κύκλος. Ωστόσο η εποχή της Κάλλας και η μετά Κάλλας εποχή δεν ήταν κύκλος, αλλά κοχλίας, σπείρα και έλικας. Κινείται κυκλικά, όχι για να επιστρέψει εκεί από όπου ξεκίνησε αλλά αντιθέτως για να προχωρήσει εμπρός.                                                        

H εν και μετά Κάλλας εποχή είναι ουσιαστικά αντίσταση: αυτό είναι το ουσιαστικό νόημά της. Το εν και το μετά σημαίνουν αντί. Η εποχή και η καλλιτεχνική παρουσία της Κάλλας θα πει αντίσταση στο το κατεστημένο και όχι «συμπολίτευση» στη σκηνική και ερμηνευτική συντήρηση. Είναι η αντίσταση και η αντίρρηση σε κάθε τι συμβατικό, εξουσιαστικό και αυταρχικό στην τέχνη και την καλλιτεχνική ζωή της.

Το «Καλλασιανό» κίνημα κυοφόρησε το μετά-καλλασιανό οπερατικό καθεστώς. Μήτρα του μετά ήταν το αντί και όχι μόνον χρονικά ή ιστορικά αλλά κυρίως θεατρικά και ουσιαστικά. Η καλλασιανή εποχή είναι αντιεξουσιαστική και αντιαυταρχική, με σημείο αιχμής την καταγγελία κάθε συμβατικού και συνεπακόλουθο την καλλιτεχνική και κριτική εγρήγορση, διότι, για την Μαρία, η προσφορά του ανθρώπου σημαίνεται με την ελευθερία του. Έτσι πορεύεται στη μεγαλειώδη ιστορική πορεία του ιδανικού της πεπρωμένου με πάθος και ζέση, με πίστη και ελπίδα. Διότι η πίστη στο καινούργιο, στην οντολογική της έννοια και ανάλυση, είναι ηρωικός θρίαμβος κατά της τυραννίας της συντήρησης. Είναι μυστική ενατένιση και ανάβαση προς τα ύψη της ιδεώδους Τέχνης, προς τον κόσμο του καλλιτεχνικά Ιδεατού.

Βεβαίως στην περίπτωση της Κάλλας ομιλούμε για ένα παθολογικό ηρωισμό. Παθολογικό, όχι με την έννοια της ψυχικής παθογένειας, αλλά του ηρωικού πάθους: πάθος για τη στήριξη των όσων πιστεύει και αγωνίζεται και προασπίζει. Γι’ αυτό και δεν ανήκει σε καμία σχολή… Ανήκει όμως την οικουμενική Τέχνη.

Αγωνίστηκε και νίκησε!... Η κάθε της στιγμή ήταν αγώνας και νίκη. Νίκησε την ακαταμάχητη γοητεία της απλής καθημερινής χαράς, νίκησε τους  εξωκαλλιτεχνικούς πειρασμούς, αναγέννησε την τέχνη και την έβαλε σε νέους καλλιτεχνικούς δρόμους… Ενίκησε!... και μέσα από την προσωπική καλλιτεχνική οδύνη μας εδίδαξε την λέξη προσφορά. Προσφέροντάς μας την θεατρική απολύτρωση (λύτρωση από τις παλαιές νόρμες και φόρμες) έφθασε πόνω και μόχθω, στην καλλιτεχνική ολοκλήρωση.

Τώρα που η Μαρία δεν είναι πλέον μαζί μας την αποχαιρετώ παραφράζοντας μία αποστροφή του Άμλετ στην Οφηλία:

«Νεράιδα μας θα σε μνημονεύουμε πάντα στους λογισμούς μας γι’ αυτό το οποίο ήσουν και για τ’ αμέτρητα δωρήματα που τόσο απλόχερα μας πρόσφερες».

*Ο π. Συμεών  Κάτσινας είναι πτυχιούχος Θεολογίας & Γαλλικής φιλολογίας 
και ιερουργεί ως  Αρχιμανδρίτης  στην Μητρόπολη  Ιταλίας