Η Δικαιοσύνη στην Ιερή Πόλη
την περίοδο της Επανάστασης
Του Νίκου Κορδόση*
Το Μεσολόγγι, η «Ιερά Πόλις», δεν είναι μόνο η πρωτεύουσα πόλη της Ιστορίας - ή καλύτερα θα έλεγα η πόλη της Ελευθερίας - αλλά και του πνεύματος. Και αυτό είναι απότοκο της εκπαίδευσης που προσέφεραν δύο ανώτερα σχολεία που λειτουργούσαν στο Μεσολόγγι από τον 18ο αιώνα.
Η Παλαμιαία Ακαδημία, που είχε ιδρύσει ο Παναγιώτης Παλαμάς, και η Σχολή Ελληνικών Γραμμάτων, που είχε ιδρύσει το Πατριαρχείο. Επρόκειτο δηλαδή για δύο Πανεπιστήμια της εποχής, τα οποία αποτελούσαν φυτώρια καλλιέργειας πνεύματος.
Παρατηρώντας κανείς με ψύχραιμο μάτι εκείνη την περίοδο μπορεί ευπροσώπως να υποστηρίξει ότι το Μεσολόγγι, ανεξάρτητα από την καθοριστική του συμβολή στην απελευθέρωση της χώρας, έθεσε, μεταξύ των άλλων, και τα θεμέλια για την μετέπειτα λειτουργία της Ελληνικής Δικαιοσύνης αφού σε αυτόν τον μικρό τόπο, πρωτοδιακηρύχθηκε η ανάγκη οργάνωσης της δικαστικής εξουσίας, λειτούργησαν δικαστήρια διαφόρων δικαιοδοσιών και εκδόθηκαν νομικά συγγράμματα και μελέτες διαπρεπών νομομαθών της εποχής.
Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά.
- Στις 4 Νοεμβρίου του 1821, και αφού η επανάσταση είχε ωριμάσει και είχαν αρχίσει να απελευθερώνονται διάφορες περιοχές, διαπιστώθηκε η ανάγκη για πολιτική και διοικητική τακτοποίηση αυτών των περιοχών.
Έτσι συγκροτήθηκε στο Μεσολόγγι η Συνέλευση της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, που θεωρείται πολύ σημαντικό πολιτικό γεγονός δεδομένου ότι ψήφισε τον ομώνυμο Οργανισμό. Ένα είδος δηλαδή προσωρινού Συντάγματος, που προέβλεπε την σύσταση Γερουσίας, ως κυβερνητικού οργάνου, με μέλη της αντιπροσώπους των περιοχών που είχαν εγκατασταθεί στο Μεσολόγγι.
Στις υποχρεώσεις των μελών της Γερουσίας, οι οποίοι ήταν άνθρωποι τιμίου χαρακτήρος, μεταξύ των άλλων, ήταν και ο προσωρινός διορισμός των «θεωρητών των εγκληματικών και πολιτικών διαφορών», δηλαδή των ανθρώπων που θα δίκαζαν μέχρι να ιδρυθούν τα Τακτικά Κριτήρια, όπως ονομάζονταν τότε τα Δικαστήρια.
Παράλληλα στον ίδιο Οργανισμό διατυπώθηκε και το σπουδαίο αίτημα για οργανωμένη δομή απονομής δικαιοσύνης.
Μάλιστα ο λαμπρός υπηρέτης της Θέμιδος, ο εισαγγελέας Σπύρος Κανίνιας, ο τρίτος Μεσολογγίτης λειτουργός της κορυφής του Αρείου Πάγου μετά τον Πρόεδρο Χρήστο Καψάλη και τον πρωθυπουργό, επίσης πρόεδρο του Αρείου Πάγου, Δημήτριο Βάλβη, στην εξαιρετική μονογραφία του «Η Δικαιοσύνη 1821-1826» σημειώνει ότι «το Μεσολόγγι έχει τα πρωτεία ως προς την πολιτευματική διακήρυξη για την οργάνωση της Δικαιοσύνης».
Ας δούμε όμως στην πράξη πώς απονέμονταν η Δικαιοσύνη στο Μεσολόγγι.
Τη βασική δικαστική εξουσία είχαν οι Πρωεστώτες κάθε κοινότητας και χωριού τους οποίους εξέλεγαν «οι γέροντες και εν υπολήψει κάτοικοι» με καθήκοντα «τον συμβιβασμό των εμπιπτουσών κρίσεων», ενώ η εκκλησία, όπως κατά παράδοση σε όλη την Ελλάδα, είχε τις υποθέσεις οικογενειακού δικαίου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στο Μεσολόγγι ίσχυε και ο λαϊκής καταγωγής θεσμός της «αιρετοκρισίας», δηλαδή μπορούσαν οι διάδικοι να αναθέσουν την επίλυση των διαφορών τους σε διαιτητές, που ονομάζονταν «αιρετοκριταί». Ένας θεσμός, για την εποχή του, εξαιρετικά πρωτοποριακός που επισήμως θεσπίστηκε στην Ελλάδα μόλις το 2019 με την ονομασία θεσμός του διαμεσολαβητή.
- Τον Φεβρουάριο του 1823 ιδρύθηκε το Πρώτον Δικαστήριον Αιτωλίας και ως δικασταί ή «κριταί» διορίστηκαν τρεις Μεσολογγίτες.
Παράλληλα διατηρήθηκε ο θεσμός του ειρηνοποιού κριτή, κάτι δηλαδή σαν τον σημερινό ειρηνοδίκη, που πρώτος διορίστηκε για την άσκηση αυτών των καθηκόντων, ο φρούραρχος του Βασιλαδίου Σπύρος Πεταλούδης, ενώ παράλληλα υφίστατο και ο θεσμός του δημόσιου νοτάριου δηλαδή του σημερινού συμβολαιογράφου, που από το 1824 φέρεται να είναι ο Σταθάκης Παλαμάς.
- Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το Μεσολόγγι από την αρχή της Επανάστασης έχει πλήρως οργανωμένο σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Ένα σύστημα που δεν αρκείται στην εκδίκαση των συνήθων υποθέσεων αλλά από το 1822 ακόμη έχει δημιουργήσει και ειδικευμένα δικαστήρια όπως το Θαλάσσιο Δικαστήριο ή Λειοδικείο, αυτό που σήμερα θα το ονομάζαμε ίσως ναυτοδικείο, που εκδίκαζε υποθέσεις τις οποίες εισήγαγε το Φροντιστήριο της Θαλάσσης, δηλαδή ένα είδος σημερινού Λιμεναρχείου όπου γινόντουσαν και οι παρακαταθέσεις των φορτίων που κατάσχονταν ή των αντιτίμων της πωλήσεώς των.
- Εκείνο, όμως, που έχει μεγάλη σημασία είναι ότι στο Μεσολόγγι ιδρύθηκε και λειτούργησε από τον Ιανουάριο του 1824, από τότε δηλαδή που εκδόθηκε και η εφημερίδα του Αγώνα «Ελληνικά Χρονικά», το πρώτο Δικαστήριο των Εκκλήτων. Δηλαδή ένα Εφετείο με επτά μέλη το οποίο εκδίκαζε τόσο τις πολιτικές και εγκληματικές εφέσεις επί των αποφάσεων του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου, όσο και τις αποφάσεις του Θαλασσίου Δικαστηρίου για «τας λείας των θαλασσίων καταδρομέων – κουρσάρων».
- Στις 21 Φεβρουαρίου του 1824 εκδόθηκε και δημοσιεύτηκε στο Μεσολόγγι από την Προσωρινή Διοίκηση ένα σπουδαίο για την Δικαιοσύνη νομοθετικό κείμενο, αποτελούμενο από 90 άρθρα, με τον τίτλο «Οδηγίαι των Δικαστηρίων». Επρόκειτο στην πραγματικότητα για τον πρώτο οργανισμό δικαστηρίων και τον προπομπό της πολιτικής και ποινικής δικονομίας.
- Τέλος θα πρέπει να σημειωθεί ότι το Μεσολόγγι υπήρξε ο τόπος όπου εκδόθηκαν σπουδαία νομικά κείμενα, όπως δύο συγγράμματα του περιώνυμου δικαστού Αναστασίου Πολυζωΐδη. Πρόκειται για το Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος, που είναι μια συλλογή διαφόρων συνταγματικών και νομοθετικών ελληνικών και ξένων κειμένων και η «Θεωρία Γενική περί των διαφόρων Διοικητικών Συστημάτων», στην οποία εξαίρεται η σπουδαιότητα του έργου της απονομής της Δικαιοσύνης.
Έτσι δικαιολογημένα το Μεσολόγγι, η Ιερή Πόλη, δικαιούται να τιτλοφορείται και ως πόλη της Δικαίου αφού σε αυτή διακηρύχθηκαν οι αρχές απονομής της Δικαιοσύνης, εκδόθηκαν τα πρώτα νομικά κείμενα και πρωτολειτούργησαν επισήμως δικαστήρια πρώτου και δεύτερου βαθμού.
Και μπορεί τυπικά να μην υπήρχε την εποχή εκείνη τριτοβάθμιο Δικαστήριο, όμως το Μεσολόγγι είχε τον δικό του Άρειο Πάγο που με την αμετάκλητη απόφασή του να θυσιασθεί έγραψε με ανεξίτηλα γράμματα στην ιστορία της ανθρωπότητας ότι το πνεύμα και η ψυχή των ολιγάριθμων κατοίκων του καθυπόταξε την ύλη του απέραντου οθωμανικού στρατεύματος.
*Δικηγόρος, συλλέκτης & ιστοριοδίφης θεμάτων που σχετίζονται με την Ιερή Πόλη
